Vào thời Hùng Vương, có một người đàn bà đã nhiều tuổi nhưng sống một mình và không có con. Một sáng nọ bà đi thăm nương, bỗng nhìn thấy một vế chân giẫm nát cả mấy luống cà. Bà kêu lên:
– Ôi bàn chân ai mà to thế này!
Bỗng bà cảm thấy rùng mình khi đưa bàn chân ướm thử vào dấu chân lạ. Sau khi ướm thử vào dấu chân lạ, bà có mang. Đủ tháng đủ ngày bà sinh được một đứa con trai bụ bẫm. Bà đặt tên là Gióng.
Nhưng thằng bé lên 3 tuổi rồi mà vẫn nằm ngửa đòi ăn, không biết ngồi, không biết lẫy, cũng không biết nói hay cười.
Ngày ấy, giặc Ân kéo vào cướp nước ta. Giặc Ân rất hung tàn, cầm đầu là một tên tướng gọi là Ân vương. Chúng đi đến đâu là đốt nhà, phá cửa, giết người cướp của đến đấy. Hùng Vương nhiều lần xuất trận nhưng không đánh nổi lại chúng. Vua hùng lấy làm lo lắng vội phái sứ giả đi khắp nơi tìm tướng tài cứu nước.
Một hôm, sứ giả đi đến làng của chú bé Gióng. Gióng nghe loa thấy việc nhà Vua đang tìm người tài đánh giặc cứu nước, mẹ Gióng đang ru con liền đùa rằng:
– Con ơi! Con của mẹ chậm đi chậm nói thì biết bao giờ mới đi đánh giặc giữ nước được đây!
Không ngờ, Gióng nhìn mẹ mở miệng cất thành tiếng:
– Mẹ cho gọi sứ giả vào đây cho con!
Nói xong lại im bặt. Bà mẹ vừa mừng, vừa sợ vội kể chuyện với xóm giềng. Mọi người tới nhà ai nấy cũng cho là một sự lạ. Sau cùng, 1 người nói:
– Ta cứ đi mời sứ giả đến xem thử nó muốn cái gì.
Khi sứ giả của nhà Vua bước vào, nhìn thấy cậu bé Gióng liền nói:
– Mày là đứa trẻ lên ba mới học nói, mày định mời ta đến đây để làm gì?
Gióng trả lời đầy chững chạc:
– Về bảo với nhà Vua rèn cho ta một con ngựa sắt, một thanh gươm sắt, một áo giáp sắt và một nón sắt, ta sẽ đánh đuổi giặc giữ cho.
Ai nấy nghe xong đều khôn xiết lạ lùng, cho rằng thần nhân xuất hiện. Sứ giả lập tức phi ngựa về tâu với nhà Vua. Nghe nói, Hùng Vương mừng rỡ, ra lệnh cho thợ rèn gom tất cả sắt lại rèn ngựa, gươm, áo giáp và nón như lời xin của cậu bé. Khi mọi thứ rèn xong nặng không thể tưởng tượng nổi. Hàng chục người mó vào thanh gươm mà không nhúc nhích. Hùng Vương phải cho hàng ngàn quân sĩ tìm mọi cách để mang đến cho cậu bé Gióng.
Khi được tin quân sĩ khiêng ngựa sắt sắp đến làng, mẹ Gióng sợ hãi chạy về bảo với con:
– Con ơi! Việc nhà vua đâu phải là chuyện chơi. Hiện quân sĩ đang kéo đến ầm ầm ngoài bãi rồi, biết làm thế nào bây giờ con?
Nghe nói thế, Gióng vụt đứng dậy và nói:
– Việc đánh giặc thì mẹ đừng lo. Nhưng mẹ phải cho con ăn thật nhiều mới được!
Bà mẹ vội thổi cơm cho con ăn, nhưng cứ nấu lên được nồi nào Gióng ăn hết ngay nồi ấy. Mỗi lần ăn một nồi cơm thì Gióng lại lớn thêm được một ít và đòi ăn thêm. Mẹ càng cho con ăn thì con lại càng lớn nhanh như thổi, bỗng chốc đã trở thành một cậu thanh niên vô cùng khỏe mạnh.
Hết gạo, bà mẹ kêu gọi hàng xóm láng giềng. Cả làng nô nức đem gạo khoai, trâu, rượu, hoa quả, bánh trái mang đến đầy một sân. Nhưng đưa đến bao nhiêu thì Gióng ăn vợi hết bấy nhiêu, mà vẫn đòi ăn không nghỉ.
Sau đó, Gióng lại bảo tiếp:
– Mẹ phải kiếm vải cho con mặc.
Người ta lại đua nhau mang vải lụa tới may áo quần cho Gióng mặc. Nhưng thân thể Gióng lớn vượt trội một cách kỳ lạ, áo quần vừa may xong đã thấy chật, thấy ngắn, lại phải mang vải lụa tới để chắp nối thêm. Không mấy chốc đầu Gióng đã chạm đến nóc nhà. Ai nấy chưa hết kinh ngạc thì vừa lúc quân sĩ đã hì hục khiêng được ngựa, gươm, áo giáp và nón sắt tới. Gióng bước ra khỏi nhà vươn vai một cái, người bỗng cao to sừng sững, chân dài hơn trượng, hét lên một tiếng như tiếng sấm:
– Ta là tướng nhà Trời!
Nói rồi Gióng mặc giáp sắt, đội nón sắt, tay cầm gươm múa quanh mấy vòng. Đoạn từ biệt mẹ và dân làng, nhảy lên lưng ngựa. Ngựa sắt bỗng chồm lên, phun thẳng ra đằng trước một luồng lửa đỏ rực. Gióng thúc chân, ngựa phi như bay, sải từng bước dài hàng chục con sào. Chỉ trong chớp mắt, ngựa đã xông đến đồn trại giặc đang đóng la liệt cả mấy khu rừng. Lưỡi gươm của Gióng vung lên loang loáng như chớp giật. Quân giặc xông ra chừng nào chết chừng ấy. Ngựa thét ra lửa thiêu cháy từng dãy đồn trại, lửa thiêu luôn cả mấy khu rừng.
Nhưng tướng giặc Ân vương vẫn còn cố gào thét hô quân xáp tới, Gióng càng đánh càng khỏe, thây giặc nằm ngổn ngang. Bỗng chốc gươm gãy, Gióng không chút bối rối, thuận tay nhổ những bụi tre hai bên đường quật tới tấp vào các toán giặc đang cố gắng trụ lại theo lệnh chủ tướng. Chẳng mấy chốc quân giặc đã tẩu tán bỏ chạy khắp nơi, Ân vương bị quật chết tan xác. Bọn tàn binh giặc lạy lục xin hàng. Quân đội của Hùng Vương cũng như dân các làng chỉ còn việc xông ra trói chúng lại. Không đầy một buổi, Gióng đã trừ xong nạn cho nước nhà. Lúc bấy giờ ngựa Gióng đã tiến đến chân núi Sóc Sơn. Đến đây, Gióng bèn cởi giáp bỏ nón lại, rồi cả người lẫn ngựa bay thẳng lên trời.
Sau khi thắng trận, để nhớ ơn người anh hùng, vua Hùng sai lập đền thờ Thánh Gióng ở làng quê, phong làm Phù Đổng thiên vương.
Ngày nay chúng ta còn thấy vẫn còn những dấu vết như dãy ao tròn nối nhau kéo dài suốt từ Kim Anh, Đa Phúc cho đến Sóc Sơn, người ta bảo đó là những vết chân ngựa của Thánh Gióng. Khu rừng bị ngựa sắt phun lửa thiêu cháy nay còn mang cái tên là làng Cháy. Những cây tre mà Gióng đã nhổ quật vào giặc bị lửa đốt màu xanh ngả thành màu vàng và có những vết cháy lốm đốm, ngày nay giống ấy vẫn còn, người ta gọi là tre là ngà (hay đằng ngà).
